Τρίτη 8 Σεπτεμβρίου 2009

ΤΕΛΙΚΑ ΠΟΙΟΣ ΠΑΙΖΕΙ ΖΑΡΙΑ;

Τα ζάρια, ή αλλιώς τα κανονικά εξάεδρα, ένα από τα πέντε πλατωνικά στερεά, αποτελούν το βασικό εργαλείο πολλών τυχερών παιχνιδιών,και γι' αυτό έχουν συνδεθεί άμεσα με τη Θεά Τύχη, με αποτέλεσμα να εκφράζουν ακριβώς το αντίθετο από τον τελεολογικό χαρακτήρα του Θεού, σύμφωνα με τον οποίον, τελεολογικό χαρακτήρα, όλη η πλάση δημιουργήθηκε για κάποιον συγκεκριμένο σκοπό! Δε θα ισχυριστώ πως γνωρίζω τον σκοπό αυτόν, αλλά σύμφωνα με τούτη την ντετερμινιστική αντίληψη, τα αίτια επιφέρουν τα αποτελέσματά τους υπό μια αυστηρή, κατηγορηματική έννοια, όπως αυτό που σκεφτόμαστε όταν είμαστε παιδιά και μας λένε: "αν είσαι καλό παιδί ο Άγιος Βασίλης θα σου φέρει δώρο". Οπότε, όταν βρίσκουμε το δώρο κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, ορθά σκεφτόμαστε πως ήμασταν, τελικά, καλά παιδιά, παίρνουμε το δώρο παραμάσχαλα για να κοιμηθούμε, πασίχαροι, με το παιχνίδι μας στην αγκαλιά και με τη βεβαιότητα πως ο Άγιος υπάρχει όσο υπάρχουμε κι εμείς και οι γονείς μας και το δωμάτιο μας (τουλάχιστον για όσο έχουμε το φως αναμμένο και το βλέπουμε!). Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτήν τη θέση το αίτιο Χ συνεπάγεται το αποτέλεσμα Ψ και όλα βαίνουν ομαλώς και ασφαλώς υπό την έγκριση της θείας πρόνοιας, κάτι που προσυπογράφει και ο ίδιος ο Albert Einstein, ο οποίος, ως γνωστόν, είπε: "Ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το Σύμπαν". Τίποτε δηλαδή δεν αφήνεται στην τύχη και όλα λειτουργούν κάτω από τη Βούλησή και την επίβλεψή του! Βέβαια, υπάρχει και η αντίθετη εκδοχή του διάσημου κοσμολόγου Stephen Hawking και του συνεργάτη του Thomas Hertog, που λέει πως ο Θεός έριξε τα ζάρια τουλάχιστον μια φορά - την στιγμή της δημιουργίας. Ισχυρίζονται δηλαδή την κβαντική προέλευση του σύμπαντος, αφού αυτό ξεκίνησε από μια χιονόμπαλα στην κορυφή του βουνού, που συνεχώς αυξανόταν, διαστελλόταν και διογκωνόταν για να γίνει ο κόσμος όπως τον ξέρουμε σήμερα. Αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία, που δεν είναι όμως της ώρας, γιατί αυτό που άμεσα με ενδιαφέρει είναι το κατά πόσο κάποιος που δηλώνει, ας πούμε, αντιντετερμινιστής, αποτάσσεται δηλαδή την κλασική φυσική και τους τελεολογικούς νευτώνειους νόμους, ορθά δηλώνει πως είναι ταβλαδόρος και όχι σκακιστής, με την πεποίθηση πως το μεν τάβλι, που βασίζεται στη ζαριά του παίχτη, εμπεριέχει τον παράγοντα τύχη σε αντίθεση με το σκάκι που στηρίζεται στη βούληση του σκακιστή! Για να είμαι ειλικρινής κι εγώ έτσι το είχα καταχωρημένο στο μυαλό μου: το σκάκι ντετερμινιστικό με την έννοια πως η κίνηση Χ συνεπάγεται την κίνηση Ψ με απώτερο σκοπό να κερδίσω τη μάχη, ενώ το τάβλι το θεωρούσα "χαοτικό" αφού το ζάρι καθορίζει την εξέλιξη,όπως λέει και το τραγούδι "για μας τα ντόρτια κι οι διπλές και γι΄άλλους οι εξάρες", άρα τι φταίω εγώ που φέρνω ασσόδυο; Διαβάζοντας, όμως το κείμενο του Φραμπέτι, [ξανά Φραμπέτι], διαπίστωσα πως μάλλον δεν έχω την ορθότερη τοποθέτηση επί του θέματος. Το παραθέτω αυτούσιο, από το βιβλίο του "η σιωπή της καμηλοπάρδαλης", [ξανά η σιωπή της καμηλοπάρδαλης], και το αφήνω στην κρίση του καθενός να αποφασίσει ποιος είναι αυτός που, τελικά, παίζει με τα ζάρια...

"Το σκάκι και η τύχη

Σωστά είπε ο Einstein ότι ο Θεός δεν παίζει ζάρια. Το σφάλμα του ήταν (όλοι μας το κάνουμε) ότι χρησιμοποίησε τα ζάρια ως σύμβολο της τύχης, αφού τα ζάρια δεν είναι αμιγώς τυχερό παιχνίδι. Γι' αυτό ακριβώς και ο Θεός δεν μπορεί να παίζει ζάρια: γιατί τα ζάρια δεν μπορούν να Του επιφυλάξουν την παραμικρή έκπληξη, και χωρίς έκπληξη δεν υπάρχει παιχνίδι. Και δεν χρειάζεται ν' ανέβουμε στα θεϊκά υψόμετρα: ούτε ο Σούπερμαν μπορεί να παίζει ζάρια, αφού, με τις οξύτατες αισθήσεις και την κεραυνοβόλο ικανότητα υπολογισμού που διαθέτει, θα μπορεί όχι μόνο να συνάγει πάντα το αποτέλεσμα πριν ακόμη τα ζάρια σταματήσουν να κυλάνε, αλλά και, με τον υπερ-έλεγχό του, να τα πετάει έτσι ώστε να "φέρνει" ό,τι θέλει (όπως κάποιοι ταχυδακτυλουργοί ξέρουν να "φέρνουν" πάντα κεφαλή, όταν ρίχνουν ένα κέρμα).
Για μας, τους απλούς θνητούς, τα ζάρια είναι τυχερό παιχνίδι, γιατί δεν μπορούμε να υπολογίσουμε ούτε να ελέγξουμε τις περίπλοκες στροφές τους πάνω στην τσόχα' όμως, αυτές οι στροφές υπακούουν αυστηρά στους αμείλικτους νόμους του ντετερμινισμού. Το τυχερό των ζαριών είναι απλώς επιφανειακό: είναι ένα ψευδο-τυχερό, υπαγορευμένο από την ανεπάρκεια της γνώσης μας των αρχικών συνθηκών κι από τη βραδύτητα και την ατέλεια των αντιλήψεων και των υπολογισμών μας.
Στο σκάκι, όμως (εσφαλμένο παράδειγμα μη τυχερού παιχνιδιού), εκεί, μάλιστα: παρεμβαίνει η αυθεντική τύχη. Οι πιθανοί συνδυασμοί είναι τόσο πολλοί (έχουν υπολογιστεί σε καμιά εικοσαριά επτακισεκατομμύρια οι πιθανές εναλλακτικές θέσεις σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού), ώστε ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί ούτε να διανοηθεί να τους επιχειρήσει, γιατί το σκάκι δεν είναι μόνο ένα παιχνίδι αυστηρής λογικής, όπως πιστεύουν οι πολλοί, αλλά και ένα παιχνίδι διαίσθησης. Κι εκεί όπου παρεμβαίνει η διαίσθηση, παρεμβαίνει και η τύχη' μια τύχη, που ναι μεν ευνοεί συνήθως τους καλύτερους (όπως έλεγε ο σκακιστής Τιγκράν Πετροσιάν, παγκόσμιος πρωταθλητής, " οι καλοί σκακιστές είναι και τυχεροί"), αλλά είναι αυθεντική' γιατί αν υπάρχει ελεύθερη βούληση (δηλαδή ελεύθερη φαντασία), ο διαισθητικός νους δεν είναι απλώς μια ντετερμινιστική μηχανή, κι από μερικές ίδιες αρχικές συνθήκες δεν προκύπτει πάντα η ίδια αντίδραση: αν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, ούτε ένας παντογνώστης Θεός θα μπορούσε να γνωρίζει εκ των προτέρων την επόμενη κίνησή του."

Ο συλλογισμός του Φραμπέτι, βέβαια, στην τελευταία του πρόταση έχει δύο προκείμενες που προϋποθέτουν τις εξής παραδοχές:
1. ο άνθρωπος είναι ελεύθερος
2.ο παντογνώστης Θεός υπάρχει
Αν, όμως, έστω και καθ' υπέρβαση, θεωρήσουμε αληθείς αυτές τις δύο προτάσεις και λαμβάνοντας υπόψη τον τεράστιο αριθμό των δυνατών κινήσεων που έχει το - κατ' άλλους ντετερμινιστικό - σκάκι, τότε αναμφιβόλως θα πρέπει να συμφωνήσουμε μαζί του και να καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως οι βουλές του ανθρώπου είναι άγνωστες ακόμη και στον Κύριο, πόσο μάλλον στον συμπαίκτη, που, όχι μόνο παντογνώστης δεν είναι, αλλά χαρακτηρίζεται επιπλέον και από τη βραδύτητα και την ατέλεια των αντιλήψεων και των υπολογισμών του!
Κι αυτό μου θυμίζει εκείνη την κάπως τρομακτική φράση, που συχνά ωστόσο λειτουργεί και ως ένδειξη βαθιάς υποταγής, που την ακούω από παιδί και λέει:"άγνωσται αι βουλαί του Κυρίου".
Φαίνεται, όμως, πως φράσεις τέτοιου είδους θα πρέπει να "εκσυγχρονιστούν" ακολουθώντας το πνεύμα των καιρών, καθώς και τις αντιφατικές θεωρίες των φυσικών, που μας αφήνουν με το ερώτημα: Τελικά ποιος είναι αυτός που παίζει ζάρια:ο Θεός, εμείς, ο ταβλαδόρος ή ο σκακιστής;

8 σχόλια:

  1. Αναμφισβήτητα υπάρχουν αποτελέσματα που δε μπορούμε να τα εξηγήσουμε ντετερμινιστικά σε παιχνίδια/διαδικασίες/φαινόμενα που μας ενδιαφέρουν, ακόμη κι αν αυτά επιδέχονται ντετερμινιστικής εξήγησης... Οι περισσότεροι ίσως συμβιβαζόμαστε με την ιδέα να περιορίσουμε αυτούς τους τυχαίους/χαοτικούς παράγοντες σε επίπεδα που κατά πάσα πιθανότητα δεν θα επηρεάζουν τα αποτελέσματα που μας ενδιαφέρουν... Με τη στατιστική έννοια, αν επαναλάβουμε το παιχνίδι/διαδικασία/φαινόμενο πολλές πολλές φορές, θα "πέσουμε έξω" στο α*100% των φορών περίπου (όπου α η πιθανότητα ανοχής). Το πρόβλημα είναι ότι κάποια παιχνίδια παίζονται μία μόνο φορά...

    Κι ο νοών, νοείτω!
    ;-)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Πολύ ενδιαφέρουσα τοποθέτηση, αν και δεν είμαι καθόλου σίγουρα πως ...την έχω ενοήσει πλήρως!
    Όμως αφενός μου θυμίζει το "αξίωμα της επιλογής", το οποίο έχει πολύ ενδιαφέρον και νομίζω πως ταιριάζει έτσι όπως το θέτεις, αλλά τα ... στενά περιθώρια της φόρμας των σχολίων δε μου επιτρέπουν να το αναπτύξω, εδώ και τώρα, αφετέρου μου δημιουργείται το εξής ερώτημα: Είναι προφανές a priori πως το χ παιχνίδι που προτίθεται να παίξει κανείς παίζεται μία μόνο φορά.
    Είναι πρόδηλη ,δηλαδή, η δυνατότητα επανάληψης ή αποκαλύπτεται στην πορεία?
    (αν είναι πρόδηλη πάντως, τότε βουλιάζουμε στον...ντετερμινισμό και ...ο Θεός βοηθός!!!)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Θέλω να πω ότι προσωπικά δε με νοιάζει τόσο ποιος τελικά παίζει ή δεν παίζει ζάρια, αφού... δεύτερη ζωή δεν έχει!


    Το Παράπονο (Ο. Ελύτης)

    Εδώ στου δρόμου τα μισά
    έφτασε η ώρα να το πω
    άλλα είναι εκείνα που αγαπώ
    γι' αλλού, γι' αλλού ξεκίνησα.

    Στ' αληθινά στα ψεύτικα
    το λέω και τ' ομολογώ.
    Σαν να 'μουν άλλος κι όχι εγώ
    μες στη ζωή πορεύτηκα.

    Όσο κι αν κανείς προσέχει
    όσο κι αν το κυνηγά,
    πάντα πάντα θα 'ναι αργά
    δεύτερη ζωή δεν έχει.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Α, μάλιστα. Τώρα κατάλαβα, για ποιο παιχνίδι μιλούσες. Το μοναδικό "ένα και μοναδικό" παιχνίδι του καθενός μας.
    Εδώ δεν έχω να πω τίποτε, ούτε από Ελύτη, ούτε από Καβάφη, όπως ας πούμε το:
    -----------------------------------
    "ΟΣΟ ΜΠΟΡΕΙΣ"

    Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
    τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
    όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
    μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
    μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

    Μην την εξευτελίζεις πιαίνοντάς την,
    γυρίζοντας συχνά κ΄εκθέτοντάς τη
    στων σχέσεων και των συναναστροφών την καθημερινή ανοησία.
    ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.
    -----------------------------------
    Θεωρώ πως σε τούτο το μοναδικό "ένα και μοναδικό" παιχνίδι που μας αναλογεί,κανένας ποιητής δεν έχει λόγο!
    Ο καθένας μας οφείλει να γίνεται ο ίδιος Ποιητής, δίνοντας τα μοτίβα του, τα δεκαπεντασύλλαβά και τα τροχαϊκά του κατά βούληση. Ή για να μείνουμε στο κλίμα της ανάρτησης: επιλέγοντας τα ζάρια του, την τσόχα του, τους κανόνες του παιχνιδιού, ακόμη και το...γήπεδό του.
    (κι εδώ κολλάει το "αξίωμα της επιλογής", που είναι μαθηματικό βέβαια, αλλά ταιριάζει με όλα,όπως συμβαίνει πάντα με τα Μαθηματικά, άλλωστε, κι ίσως τελικά να είναι και το μόνο παιχνίδι στο οποίο θα πρέπει να μας ενδιαφέρει ποιος τελικά παίζει ή δεν παίζει ζάρια, γιατί αν μια τέτοια απορία μας προκύψει την τελευταία στιγμή της ζωής μας, (το φαντάζεσαι?), θα μείνουμε με αυτήν την απορία στην αιωνιότητα!!!:-))

    καλό απόγευμα

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Τελικά νομίζω αυτό που σώζει την παρτίδα στο τάβλι είναι ότι δεν παίζει ποτέ κανείς ένα μόνο παιχνίδι, αλλά περισσότερα και μάλιστα διαφορετικά! Είναι ένας, στημένος, τρόπος να γίνεται περισσότερο πολύπλοκη η απλότητα του ταβλιού, όπως και να δίνεται η ευκαιρία στον ατζαμή να πάρει κανένα παιχνιδάκι και να μη χάσει το κουράγιο του, αλλά και στο μάστορα να επιβεβαιώσει ότι επεβλήθη της όποιας κωλοφαρδίας του αντιπάλου του.
    Κι αφού παίζουμε στα 7 λοιπόν ή στα 11, αναλόγως, κι αφού όλα είναι υπο-παιχνίδια της ίδιας παρτίδας, άντε να υπολογίσει κανείς πόσες πιθανές διαφορετικές θέσεις υπάρχουν σε μια παρτίδα!
    Παρόμοια συζήτηση σχετικά με την παράμετρο της τύχης στο σκάκι είχα όταν ήμουν μαθητής Λυκείου μ' έναν κάπως ιδιόρρυθμο φίλο μου, ο οποίος μου έλεγε ότι στο σκάκι δεν υπάρχει τύχη. Δυσκολευόμουν τότε να τον αντικρούσω, αν και επέμενα να τον τσιγκλάω, θεωρώντας τότε, λανθασμένα, ότι η παράμετρος της τύχης θα υπονόμευε την αξία, την καθαρότητα, του σκακιού, σήμερα δε μάλλον θα κατέφευγα σε φιλοσοφήματα τύπου "τύχη είναι η άγνοια" και άρα η τύχη παρεισφρέει δια της άγνοιας της σκέψης του αντιπάλου, αλλά, πάλι, ούτε εμένα θα έπειθα... Με το φίλο μου αυτόν έχουμε χαθεί εντελώς εδώ και πολλά χρόνια, ψάχνοντας όμως το όνομά του στο google και βλέποντας το πρώτο αποτέλεσμα να παραπέμπει στo ELO Rating του στην Ελληνική Ομοσπονδία Σκακιού, μάλλον θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον η γνώμη του.
    Εγώ, πάντως, παραμένω ταβλαδόρος, έχω πάρει κι έχω χάσει πολλά παιχνίδια με εξάρες στην τελευταία ζαριά... Εξακολουθώ, δηλαδή, να βλέπω το παιχνίδι αμιγώς από τη συναισθηματικοφιλοσοφική (άντε, βάλε κι ένα πρόθεμα ψευδο-) του σκοπιά.
    Γεια σου Μ+Λ με τις αναρτήσεις σου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Καλημέρα Κατερίνα,

    Θα ήθελα να αφήσω δύο σχόλια για την ενδιαφέρουσα ανάρτησή σου.

    Όποιός ρωτάει για το τυχαίο αυτός και απαντάει. Άρα και δίνει τη δική του εξήγηση με τα δικά του μέσα, ικανότητες και δυνατότητες... και συνεπώς αυτή η εξήγηση αφορά τον ίδιο.
    Πιστεύω πως ο Φραμπέτι το θέτει πολύ εύγλωττα...
    Νομίζω πως αυτό που έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε είναι το εξής: όταν προσπαθούμε να προσεγγίσουμε την ύπαρξή μας με τη λογική, η τελευταία αποδεικνύεται κατώτερη των περιστάσεων (χρειάζεται και η διαίσθηση και ότι άλλο!)

    «2.ο παντογνώστης Θεός υπάρχει»

    Νομίζω το αντίθετο εννοεί, πως δεν υπάρχει αν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος...(υπάρχει ελεύθερη βούληση)!
    «Αν ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, ούτε ένας παντογνώστης Θεός θα μπορούσε να γνωρίζει εκ των προτέρων την επόμενη κίνησή του».
    Θεός μπορεί να υπάρχει, παντογνώστης όμως δεν είναι...

    «Τελικά ποιος είναι αυτός που παίζει ζάρια:ο Θεός, εμείς, ο ταβλαδόρος ή ο σκακιστής;», όλοι μας.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. γεια σου καλό μου ρακάδικο!

    Εύχομαι να βλέπεις για πάντα το Παιχνίδι, αν όχι κατ' ανάγκην από την αμιγώς συναισθηματικοφιλοσοφική του πλευρά (με ή χωρίς το πρόθεμα "ψευδό-"), τουλάχιστον από την πλευρά εκείνη την οποία κατά καιρούς θα θεωρείς πως θεωρείς σωστή!
    Αυτό δεν είναι το ζητούμενο, άλλωστε;
    [Και γι' αυτό δεν επινοήθηκαν τα ζάρια, τα πιόνια, οι κανόνες, οι επιστήμονες και οι ποιητές;]

    Σε χαιρετώ και, ξανά, σου εύχομαι ...εξάρες!!! ;-)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. καλημέρα Γιώργο

    θεωρώ περιττό να τονίσω πως συμφωνώ με όσα λες, αφού τα έχουμε, σχεδόν, ξαναπεί.
    Κρατώ το:

    "όταν προσπαθούμε να προσεγγίσουμε την ύπαρξή μας με τη λογική, η τελευταία αποδεικνύεται κατώτερη των περιστάσεων (χρειάζεται και η διαίσθηση και ότι άλλο!)"

    που γράφεις κι ελπίζω να έχουμε τη δυνατότητα να το εξαντλήσουμε σε λέσχη δια ζώσης.

    καλό απόγευμα
    και καλό χειμώνα...

    ΑπάντησηΔιαγραφή